ریسک نکول چیست و چه اقداماتی برای مدیریت آن باید انجام داد؟

واژه نکول در فرهنگ معین به معنی خودداری از پرداخت وجه حواله، برات و نمونه‌های مشابه آن تعریف شده است. ریسک نکول را می‌توان در دسته‌بندی ریسک‌های سرمایه‌گذاری قرار داد. این ریسک زمانی اتفاق می‌افتد که در یک قرارداد مالی،

یک طرف قرارداد نتواند تعهداتی که اعلام کرده است.عمد یا غیرعمد، عملی کند.

این ریسک اگر کنترل نشود بسیار‌ آسیب‌رسان خواهد بود. ریسک نکول را با نام ریسک اعتباری (credit risk) هم می‌شناسند.

بدون شک همه روش‌های سرمایه‌گذاری درصد متنوعی از ریسک ذاتی را دارند، اما در ریسک نکول، اگر قرض‌گیرنده در روند پرداخت بدهی خود تاخیر داشته باشد یا به هر دلیلی از پرداخت خودداری کند، ممکن است ضرر بزرگی به سرمایه‌گذار وارد شود.

قرارداد‌هایی که دارای ریسک اعتباری یا نکول هستند می‌تواند شامل بدهی نقدی یا وامی باشد که به شخصیت حقیقی یا حقوقی پرداخت شده یا شامل پروژه‌های کاری مابین دو نهاد حقوقی می‌شود.

شناخت ریسک نکول

همان‌طور که اشاره شد، ریسک نکول زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از طرفین معامله نخواهد یا به هر دلیلی نتواند به تعهدات خود عمل کند.

نکول را به‌عنوان ریسک عدم ایفای تعهد هم می‌شناسند. سال‌ها قبل بسیاری از انواع ریسک‌های امروزی مثل ریسک نوسان نرخ بهره در مفاهیم حسابداری و سرمایه‌گذاری وجود نداشت. بااین‌حال ریسک نکول یکی از مفاهیم اولیه و قدیمی در این مباحث است.

برای درک بهتر مفهوم نکول به یک مثال توجه کنید. در نظر بگیرید فردی از یک موسسه حقوقی یا یک فرد دیگر وامی دریافت می‌کند. چنین شرایطی مستعد به‌وجودآمدن ریسک نکول است. مهم‌ترین عامل به‌وجود آورنده این ریسک، عدم انجام تعهدات است که وام‌گیرنده پیش از دریافت وام تعیین و مشخص کرده است.

هر باری که وام‌گیرنده به تعهدات خود، مثل بازپرداخت منظم اقساط عمل نکند، برای فرد یا موسسه وام‌دهنده نکول اتفاق می‌افتد. اهمیت و نقش ریسک اعتباری یا نکول در معاملات زمانی بیشتر شد که جهان، بحران مالی بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. بحرانی که گریبان‌گیر کشورهای بزرگ و کوچک و موسسات مالی آنها شد. همین موضوع نقطه عطفی بود تا یک‌بار دیگر تحلیل‌گران و سرمایه‌گذاران به ریسک نکول توجه بیشتری کنند.

به‌این‌ترتیب، هر سرمایه‌گذاری پیش از انجام، باید از جنبه‌های مختلفی بررسی و تعیین شود که یکی از آنها ریسک نکول است.

علاوه بر مشکلاتی مثل عدم پرداخت و انجام تعهدات مالی، اتفاقات پیش‌بینی‌نشده‌ای مانند سیل، زلزله و آسیب‌های مختلف دیگر هم می‌توانند عاملی برای به‌وجودآمدن نکول باشند.

افزایش نرخ بهره که باعث کاهش قدرت پرداخت افراد می‌شود هم عامل دیگر نکول است.

ریسک نکول، مهم‌ترین ریسک‌ نهاد‌های پولی و مالی نکول تعداد کمی از مشتریان، می‌تواند زیان هنگفتی به یک موسسه مالی، بانک یا لیزینگ وارد کند. به همین دلیل است که ریسک اعتباری مهم‌ترین ریسک برای نهاد‌های پولی و مالی محسوب می‌شود.

ناگفته نماند که بانک‌ها و سایر موسسات مالی تلاش کرده‌اند برای کنترل این ریسک از روش‌های خاصی برای تعیین اعتبار مشتریان خود استفاده کنند. برای مثال وجود قانون حد کفایت سرمایه و عدم اعطای تسهیلات به شرکت‌های ورشکسته، همگی از جمله کارها و اقداماتی است که به هدف کنترل تاثیر نکول انجام می‌شود.

کارشناسان مالی تلاش می‌کنند از طریق سازوکارهایی که دارند، ریسک نکول را به کمترین حد خود برسانند. بانک‌های حرفه‌ای بدون دریافت ضامن یا مسدود‌کردن سپرده اقدام به پرداخت وجه و تسهیلات نمی‌کنند. این اقدام به‌منظور جلوگیری از بروز نکول است. بنابراین جهت بستن قرارداد باید تمام جوانب کار را در نظر گرفته و در صورتی قرار دارد را منعقد کرد که نسبت به بازپرداخت تسهیلات و فرد مقابل، اطمینان کافی وجود داشته باشد.

وجود قانون حد کفایت سرمایه و عدم اعطای تسهیلات به شرکت‌های ورشکسته، همگی سازوکارهای پیش کنترلی ریسک نکول هستند. کارشناس‌های مالی معتقدند می‌توان از طریق سازوکارهای مشابه، این ریسک را به حداقل برسانند.

مدیریت ریسک نکول

روش اصلی برای مدیریت صحیح ریسک نکول این است که ریسک‌های اصلی موجود در فرآیند‌ها و فعالیت‌های مرتبط به اعطای تسهیلات مالی، به طور دقیق و کامل بررسی و شناسایی شوند.

علاوه بر این، روش‌های مدیریت و ارزیابی این ریسک هم مورد بررسی قرار بگیرد. برای رسیدن به درک درستی از ریسک‌های نکول موجود در بازار و برآورد سنجش میزان ریسک، باید ریسک نکول شناسایی شده، مدیریت شود.

لازمه مدیریت ریسک اعتباری در سه اقدام زیر قابل‌بررسی است:

سیاست کاهش‌دهنده ریسک نکول سیاست طبقه‌بندی دارایی‌ها سیاست کاهش زیان سیاست کاهش‌دهنده ریسک نکول این سیاست شامل اقداماتی است که بر اساس آن، ریسک اعطای تسهیلات به سازمان‌ها و سایر موسسات باتوجه‌به راهکار‌هایی مثل غربالگری و نظارت، برقراری رابطه بلندمدت با مشتریان، شناخت مشتریان و وثیقه کم شود.

سیاست طبقه‌بندی دارایی

طبقه‌بندی دارایی را می‌توان اشاره به سیاست‌هایی دانست که بر اساس آن، دارایی‌های قرض‌گیرنده مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد و سپس یک پرتفویی برای انواع وام‌ها تشکیل می‌شود. این پرتفوی اساسی برای بررسی قابلیت وصول وام‌ها و کنترل آنها خواهد بود.

سیاست کاهش زیان

کاهش زیان را می‌توان از جمله سیاست‌ها و اقداماتی دانست که بر اساس آن، مدیران ارشد بانکی می‌توانند با کمک اقدامات و ذخایر احتیاطی، زیان‌های حاصل شده از مشارکت با مشتریان پرریسک را کاهش دهند.

موسسات رتبه‌بندی

از نظر موسسات رتبه‌بندی، تعریف وضعیت ریسک اعتباری این است که احتمال عدم ایفای تعهدات فرد یا شرکت چقدر است.

همچنین در صورت رخداد چنین حادثه‌ای، وام‌دهندگان چگونه حمایت خواهند شد. به همین دلیل است که در دنیا موسساتی وجود دارند که به رتبه‌بندی اعتباری اشخاص و شرکت‌ها می‌پردازند.

برای مثال در ایالات متحده، موسساتی مثل «مودیز» و «استاندارد اند پورز» جزء بزرگ‌ترین موسسه‌های رتبه‌بندی این کشور محسوب می‌شوند.

موسسه‌های اعتبارسنجی مذکور باید انواع اوراق بهادار را بررسی و تحلیل کنند. سپس بر اساس بررسی‌های خود، ریسک نکول صادرکننده اوراق را اندازه بگیرند. نتایج تحقیقات آنها پایه‌ای برای رتبه‌بندی اعتباری است که سرمایه‌گذاران می‌توانند آن را مبنای سنجش و مقایسه صادرکنندگان اوراق از منظر ریسک اعتباری قرار دهند.

همچنین به یاد داشته باشید که اوراق قرضه، به جز مواردی که دولت منتشرکننده آن است، می‌تواند مقداری ریسک نکول داشته باشد. به همین دلیل است که اوراق قرضه شرکتی همیشه بهره بیشتری نسبت به اوراق قرضه دولتی دارند.

در واقع بین نرخ بهره بالاتر و ریسک نکول بیشتر، رابطه مستقیمی وجود خواهد داشت. بررسی ریسک اعتباری در اوراق مالی دولتی ریسک نکول در اوراق مالی دولتی هم قابلی محاسبه است.

در نظر داشته باشید که تعداد اوراق مالی در ایران زیاد است و برخی از آنها شامل اوراق زیر هستند:

اوراق صکوک اوراق مشارکت اوراق مرابحه اسناد خزانه اسلامی اوراق تسویه خزانه اسلامی روند بازپرداخت و معاملات این اوراق ذکر شده، نظارت دقیقی دارد. نظارتی که از طرف نهاد‌های دولتی صورت می‌گیرد.

در اصل، دولت موظف است برای این اوراق دولتی، یک برنامه 5 ساله ششم توسعه به مجلس ارائه دهد. درصورتی‌که این برنامه بتواند موافقت مجلس را بگیرد، به شورای نگهبان ارجاع شده و این شورا، نحوه خریدوفروش بازپرداخت اوراق را بررسی می‌کند.

در پایان بررسی، طرح ارائه شده تایید یا رد خواهد شد. علاوه بر این، کارشناسان باتوجه‌به آمار بانک مرکزی و بودجه تایید شده سالانه کشور می‌توانند ریسک اعتباری اوراق مالی دولتی را تخمین بزنند.

ریسک نکول در بازار سرمایه

یکی از مهم‌ترین ریسک‌هایی که در بازار سرمایه شاهد هستیم، ریسک نکول است.

در دهه اخیر، بازار سرمایه به یک مکان برای کسب درآمد تبدیل شده و افراد زیادی به همین هدف، وارد بازار می‌شوند. به همین دلیل است که شناخت انواع مختلف ریسک‌ها، به‌خصوص ریسک نکول یکی از آموزش‌های ضروری این بازار محسوب می‌شود. این کار کمک می‌کند تا سرمایه‌گذاران انتخاب بهتری داشته باشند.

عوامل تاثیرگذار در ریسک نکول

اصلی‌ترین عواملی که در این ریسک تاثیر‌گذار هستند شامل موارد زیر است:

اخبار منفی از عملکرد شرکت‌های دولتی اعلام ورشکستگی شرکت‌ها و مراکز تولیدی اعمال تغییرات در بخش‌های بزرگ و اصلی بازار سرمایه صعود نرخ ارز بیشتر شدن تعداد رقبا و ترس ازدست‌رفتن سرمایه بالارفتن نرخ بهره بانک رکود در بازار‌های جهانی به‌خصوص بازارهای مهمی مثل نفت و گاز جلوگیری از معافیت مالیاتی تغییرات در کسب‌وکار بالارفتن نرخ دستمزد کارکنان بحران‌های همه‌گیر و موثر مثل بحران سیاسی اعتصاب کارگران

برآورد ریسک اعتباری

برای برآورد ریسک اعتباری لازم است در یک مقطع زمانی مشخص (برای مثال 3 ماهه) مجموع جبری اقساط پرداخت نشده را حساب کنید.

سپس رقم به‌دست‌آمده را بر مجموع وام‌های همان دوره تقسیم کنید. البته این روشی است که بیشتر برای برآورد ریسک نکول در صنایع کاربرد دارد.

برآورد ریسک نکول در زمینه‌های دیگر نیازمند توجه به چند مورد است. این موارد را در ادامه خواهید دید:

شخصیت و اعتبار: شخصیت را می‌توان به معنی همان اعتبار نهاد یا فرد مورد نظری دانست که برای دریافت وام و اعتبار اقدام کرده است. این مورد نقش مهمی در پیش‌بینی بازپرداخت به‌موقع تسهیلات توسط متقاضی وام یا اعتبار دارد. ظرفیت: میزان توانایی مالی شخصیت حقیقی یا حقوقی متقاضی اعتبار ظرفیت آن است. هر چه میزان درآمد، تعهدات مالی، شغل، سابقه کاری و … شفاف‌تر و قابل‌اندازه‌گیری‌تر باشد، ظرفیت مشخص می‌شود. سرمایه: سرمایه بیانگر ارزش خالص دارایی و توانایی فرد در بازپرداخت تسهیلات دریافت توسط او است. وثیقه: وثیقه یا ضامن را می‌توان به معنی میزان دارایی‌های ارزشمند شخصیت حقیقی یا حقوقی متقاضی اعتبار دانست که باهدف بیمه کردن بازپرداخت تسهیلات گذاشته می‌شود. ضامن کمک می‌کند تا اگر معامله انجام شده با ریسک نکول مواجه شد، راهی برای جبران این ضرر باشد. ریسک سیستماتیک: ریسک‌های سیستماتیک از جمله دیگر شرایطی است که به طور مستقیم روی میزان درآمد افراد و توانایی بازپرداخت آنها تاثیر دارد. افزایش ریسک سیستماتیک، می‌تواند ریسک نکول را افزایش دهد. به همین دلیل بررسی مجموعه شرایط مطرح شده پیش از انجام معاملات، در اندازه‌گیری و برآورد این ریسک بسیار حائز اهمیت است.

موسسات اندازه‌گیرنده ریسک اعتباری

موسسات بسیار زیادی در دنیا هستند که رتبه‌بندی ریسک اعتباری را مشخص می‌کنند.

معروف‌ترین این موسسات که فعالیت آنها در سطح بین‌الملل است عبارت‌اند از:

استاندارد اند پودرز مودیز فیچ این موسسات برای تعیین رتبه ریسک اعتباری شرکت‌ها از معیار‌های کمی و کیفی مختلفی استفاده می‌کنند. همچنین دارای پایگاه اطلاعاتی هستند که اطلاعاتی درباره اشخاص حقیقی و شرکت‌های حقوقی مهم را جمع‌آوری کرده‌اند.

این اطلاعات معمولا در بخش‌های زیر دسته‌بندی می‌شوند:

اطلاعات هویتی متقاضیان وام (مشتریان) اطلاعات حساب‌های اعتباری مشتریان شامل وضعیت پرداخت‌ها، نوع حساب و نوع وام دهندگان اطلاعات مرتبط با سوابق قضایی اطلاعاتی در خصوص تعداد استعلام‌ها (درخواست‌های وام متقاضی در کل کشور) نکته مهم این است که اطلاعات ذکر شده، به‌صورت دوسویه مبادله می‌شوند. به‌این‌ترتیب، اعضایی که در این موسسات اعتبارسنجی عضو هستند، می‌توانند با در اختیار گذاشتن اطلاعاتی مالی و هویتی خود به این موسسات، از اطلاعات سایر اعضا هم مطلع شوند.

این روشی است که کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ بر اساس اطلاعات واقعی‌تر و قابل‌اعتمادتر انجام شود.

از جمله مزایای موسساتی که اقدام به برآورد ریسک اعتباری می‌کنند، این است که به نهادهای مالی این امکان را می‌دهند که اطلاعات دقیقی در خصوص ریسک اعتباری در اختیار داشته باشند و به طور فعال مصرف‌کنندگان را نسبت به مزایای استفاده مسئولانه از اعتبار تشویق کنند.

در این مطلب از ریسک نکول، شرایط نکول و عواملی که می‌تواند در پیش‌بینی آن به ما کمک کند صحبت کردیم. همان‌طور که گفتیم، ریسک نکول یا اعتباری زمانی اتفاق می‌افتد که فردی وام‌گیرنده یا اعتبار گیرنده، نتواند تعهدات مالی خود را بازپرداخت کند.

هرگونه سهل‌انگاری در برابر پرداخت پول و سود آن به منزله نکول شدن است. همچنین همان‌طور که می‌توانیم بگوییم یک سرمایه‌گذاری یا سازمان دچار ریسک نکول شده است، به این معنی است که آن فرد یا سازمان، ریسک اعتباری را هم تجربه می‌کند.

برای مدیریت و برآورد ریسک اعتباری لازم است سیاست‌های مختلفی مثل طبقه‌بندی دارایی، کاهش زیان و کاهش‌دهنده ریسک نکول را انجام داد.