منظور از سواد مالی چیست و شامل چه بخش‌هایی می‌شود؟

سواد مالی (Financial Literacy) به معنای توانایی درک و استفاده مؤثر از مهارت‌های مالی مختلف از جمله مدیریت مالی شخصی، بودجه‌بندی و سرمایه‌گذاری پول است.سواد مالی پایه و اساس رابطه هر فرد با پول است و یادگیری آن تا آخر عمر ادامه دارد.

هرچه زودتر شروع به کسب سواد مالی کنید، وضعیت بهتری از لحاظ مالی خواهید داشت زیرا دانش و سواد، کلید موفقیت در امور پولی و مالی است.پس از اینکه دانش مالی کافی کسب کردید سعی کنید دانش‌تان را به خانواده و دوستان‌تان هم منتقل کنید، چرا که بسیاری از مردم مسائل مالی را ترسناک می‌دانند؛ البته تنها با آموزش دیدن و راهنمایی می‌توان بر این ترس‌های غیرضروری غلبه کرد.

نکات کلیدی

اصطلاح سواد مالی به معنای انواع مهارت‌ها و مفاهیم مالی مهم است. افرادی که سواد مالی دارند عموماً کمتر در دام کلاه‌برداری‌های مالی می‌افتند. با داشتن پایه قوی سواد مالی می‌توان راحت‌تر به اهداف مختلف زندگی، مانند پس‌انداز برای تحصیل یا بازنشستگی، تسویه به‌موقع بدهی‌ها و اداره کسب و کار رسید. آشنایی با سواد مالی در دهه‌های اخیر محصولات و خدمات مالی به طور فزاینده‌ای در سراسر جامعه گسترش یافته است.

در حالی که نسل‌های قبلی کالاهای مورد نیاز را عمدتاً به صورت نقدی خریداری می‌کردند، امروزه خرید کردن با ابزارهای اعتباری مختلفی مانند کارت‌های اعتباری و نقدی و انتقال الکترونیکی پول به عرف جامعه تبدیل شده است.

در واقع، در یک نظرسنجی بانک فدرال رزرو سانفرانسیسکو در سال 2019 مشخص شد که مصرف‌کنندگان تنها در 22 درصد خریدها، پرداخت به صورت نقدی را ترجیح می‌دهند و در 29 درصد موارد، استفاده از کارت‌های اعتباری را ترجیح می‌دهند.

خدمات مالی دیگر مانند وام مسکن، وام‌های دانشجویی، بیمه درمانی، و حساب‌های سرمایه‌گذاری خودگردان نیز اهمیت دوچندانی پیدا کرده‌اند. مواردی این چنینی آشنایی با نحوه استفاده اصولی از آن‌ها را برای افراد ضروری‌تر کرده است.

مهارت‌های زیادی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را زیرمجموعه اصطلاح کلی‌تر سواد مالی دانست، اما بودجه‌بندی هزینه‌های خانواده، یادگیری نحوه مدیریت و پرداخت بدهی‌ها، و درک مزیت‌های محصولات مختلف اعتباری و روش‌های مختلف سرمایه‌گذاری از شناخته شده‌ترین آن‌ها هستند.

هر فرد برای کسب این مهارت‌ها باید در مورد مفاهیم کلیدی مالی، مانند سود مرکب و ارزش زمانی پول دانش کافی کسب کند.

با توجه به اهمیت امور مالی در جامعه مدرن کنونی، فقدان سواد مالی می‌تواند تاثیرهای مخربی بر موفقیت مالی بلندمدت افراد داشته باشد. متأسفانه، تحقیقات نشان داده است که بی‌سوادی مالی در میان افراد بسیار رایج است، به طوری که سازمان تنظیم مقررات صنعت مالی (FINRA) اعلام کرده است که 66 درصد از آمریکایی‌ها فاقد سواد مالی هستند.

بی‌سواد بودن از نظر مالی می‌تواند فرد را در دام‌های مختلفی، از جمله احتمال انباشته شدن بار بدهی‌های ناپایدار، چه به دلیل افزایش غیرمسئولانه هزینه‌ها یا عدم آمادگی مالی برای اتفاقات ناگوار، گرفتار کند.

این اتفاق به نوبه خود می‌تواند منجر به از بین رفتن اعتبار شخص، ورشکستگی، از دست دادن دارایی‌ها و سایر پیامدهای منفی شود.

خوشبختانه، امروزه بیشتری از هر زمان دیگری منابع جذاب برای کسب دانش و مهارت در امور مالی وجود دارد. یکی از این منابع رایگان و همیشه در دسترس دنیای اینترنت است که طیف وسیعی از منابع آموزشی رایگان را در اختیار افراد قرار می‌دهد.

استراتژی‌هایی برای بهبود مهارت‌های سواد مالی

هدف از کسب سواد مالی بهبود وضعیت امور مالی شخصی از جمله یادگیری و تمرین انواع مهارت‌های مربوط به بودجه‌بندی، مدیریت و پرداخت بدهی‌ها، و آشنایی با روش‌های سرمایه‌گذاری است.

در ادامه با چند استراتژی عملی برای ارتقاء مهارت‌های سواد مالی آشنا می‌شوید.

دخل و خرجتان را بودجه‌بندی کنید: میزان پولی را که هر ماه به دست می‌آورید و کل مخارج‌تان را در یک برگه اکسل، کاغذ یا با یک برنامه مخصوص این کار یادداشت کنید. بودجه شما باید شامل درآمد (حقوق، سرمایه‌گذاری، اجاره)، هزینه‌های ثابت (اجاره/ وام مسکن، غذا، آب و برق، و…)، مخارج اختیاری (مخارج غیر ضروری مانند خرید و سفر و رفتن به کلاس و…) و پس‌انداز باشد. اول برای خودتان کنار بگذارید: این استراتژی بودجه‌بندی معکوس که برای پس‌انداز کردن به کار می‌رود، شامل انتخاب یک هدف پس‌انداز (مثلاً پیش‌پرداخت خرید خانه)، تعیین مبلغی برای پس‌انداز کردن در هر ماه، و کنار گذاشتن آن مبلغ قبل از خرج کردن درآمدها است. قبض‌ها را سریعاً پرداخت کنید: از قبض‌های ماهانه جا نمانید و مطمئن شوید که همیشه تمام قبض‌ها و صورت‌حساب‌ها را به موقع پرداخت می‌کنید. برای پرداخت قبض‌ها می‌توانید از اپلیکیشن‌های بانکی استفاده کنید و برای فراموش نکردن مهلت پرداخت قبض‌ها می‌توانید از یادآورها استفاده کنید. بدهی‌هایتان را مدیریت کنید: با کاهش مخارج و افزایش بازپرداخت‌ها، اجازه ندهید بدهی‌هایتان از کنترل خارج شود. می‌توانید یک برنامه کاهش بدهی، مانند در اولویت قرار دادن پرداخت وام با بالاترین نرخ بهره، برای خودتان داشته باشید. اگر بدهی‌هایتان بیش از حد است، با طلبکاران تماس بگیرید و در مورد بازپرداخت بدهی با آن‌ها مذاکره کنید، یا از بانک بخواهید فرصت بیشتری برای پرداخت اقساط وام به شما بدهد. برای آینده سرمایه‌گذاری کنید: در هر شغلی که هستید اطمینان حاصل کنید که حق عضویت بیمه بازنشستگی را پرداخت کنید. علاوه بر این، می‌توانید در یک بیمه عمر برای خودتان ثبت نام کنید، و در صورت امکان به ایجاد یک سبد سرمایه‌گذاری متنوع از سهام، صندوق‌های درآمد ثابت و کالاها فکر کنید. در صورت لزوم، از مشاوران حرفه‌ای مشاوره مالی بگیرید تا به کمک آن‌ها برنامه مطمئنی برای دوران بازنشستگی‌تان بچینید و از همین حالا برای رسیدن به اهداف مالی مدنظرتان برای آن دوره تلاش کنید.

نمونه‌ای از سواد مالی

رضا یک معلم دبیرستان است که سعی می‌کند دانش آموزان خود را از طریق برنامه درسی خود در مورد سواد مالی آگاه کند.

او به آن‌ها اصول اولیه موضوعات مالی مختلف مانند بودجه شخصی، مدیریت بدهی، آموزش و پس‌انداز بازنشستگی، بیمه، سرمایه‌گذاری و حتی برنامه‌ریزی مالیاتی را آموزش می‌دهد.

او معتقد است که اگرچه این موضوعات ممکن است به‌ویژه برای دانش‌آموزانش در دوران دبیرستان مرتبط نباشد، اما با این وجود در ادامه زندگی‌شان ارزشمند خواهند بود.

برای مثال، درک مفاهیمی مانند نرخ بهره، هزینه فرصت، مدیریت بدهی، بهره مرکب، و بودجه‌بندی می‌تواند به دانش آموزان کمک کند تا وام‌های دانشجویی را که ممکن است در دوران تحصیلات دانشگاهی دریافت کنند بهتر مدیریت کنند و زیر بار بدهی نروند.

علاوه بر این، او انتظار دارد که موضوعات خاصی مانند مالیات بر درآمد و برنامه‌ریزی بازنشستگی، فارغ از اینکه دانش آموزان پس از دوران دبیرستان چه سرنوشتی خواهند داشت، در نهایت برای همه آن‌ها مفید خواهد بود.

یکی دیگر از نمونه‌های روزمره سواد مالی، مدیریت هزینه‌های روزانه است. فردی را در نظر بگیرید که هر ماه 10 میلیون تومان درآمد دارد. این شخص برای جلوگیری از بدهکار شدن، باید هزینه‌های خود را به درستی مدیریت کند تا از کل درآمد ماهیانه‌اش فراتر نرود.

چرا سواد مالی مهم است؟

سواد مالی نه تنها به این دلیل مهم است که پایه تصمیم‌گیری‌های مالی آگاهانه است، بلکه به این دلیل که مسئولیت مالی افراد در مقایسه با گذشته در حال افزایش است.

به عنوان مثال، در گذشته، کارفرمایان حساب‌های بازنشستگی کارکنان را مدیریت می‌کردند. اما در حال حاضر، بخش بزرگی از این مسئولیت به عهده خود کارمندان افتاده است.

علاوه بر این، ابزارهای سرمایه‌گذاری و بازارهای مالی بیش از هر زمان دیگری رواج پیدا کره است و پول به طور گسترده در دسترس افراد است. وجود انتخاب‌های بیشتر (از جمله بازار بورس، فارکس، ارزهای دیجیتال و …) برای مصرف کنندگان به معنی لزوم آشنایی با دانش کار با این انتخاب‌ها است.

چگونه سواد مالی داشته باشیم؟

سواد مالی شامل یادگیری و تمرین انواع مهارت‌های مربوط به بودجه‌بندی، مدیریت و پرداخت بدهی‌ها، و آشنایی با اعتبار و محصولات سرمایه‌گذاری است.

اقداماتی مانند ایجاد بودجه، پیگیری هزینه‌ها، تلاش برای پرداخت به موقع قبض‌ها و هزینه‌ها، محتاط بودن در مورد پس‌انداز پول، بررسی دوره‌ای وضعیت اعتباری در بانک و سرمایه‌گذاری برای آینده از گام‌های اساسی برای بهبود امور مالی شخصی است.

چند قانون محبوب بودجه‌بندی شخصی

دو روش متداول بودجه‌بندی شخصی شامل دو قانون 50/20/30 و 70/20/10 است.

سادگی این قوانین باعث محبوبیت آن‌ها شده است. در روش اول شخص باید درآمد پس از مالیات و خالص خود را به سه بخش نیازها (50 درصد)، پس‌انداز (20 درصد) و خواسته‌ها (30 درصد) تقسیم کند.

قانون 70/20/10 نیز شباهت زیادی با قانون اول دارد؛ به این ترتیب که شخص درآمد پس از کسر مالیات خود را به بخش‌هایی شامل هزینه‌ها (70 درصد)، پس‌انداز یا پرداخت بدهی (20 درصد) و سرمایه‌گذاری‌ها و امور خیریه (10 درصد) تقسیم کند.

بودجه‌بندی پول

ایجاد یک برنامه بودجه یکی از ساده‌ترین و موثرترین راه‌ها برای مدیریت مخارج، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری است.

تا زمانی که ندانید پولتان چطور خرج می‌شود، نمی‌توانید وضعیت مالیتان را بهبود ببخشید؛ پس برای این کار لازم است هزینه‌ها و درآمدتان را زیرنظر داشته باشید و بر اساس آن‌ها اهداف مالی روشنی را تعیین کنید.

چگونه بودجه‌بندی کنیم؟

بودجه‌بندی پول‌تان را با کم کردن میزان پولی که در هر ماه به دست‌تان می‌رسد از مقدار پولی که در هر ماه خرج می‌کنید شروع کنید.

می‌توانید این کار را در یک برگه اکسل، روی کاغذ یا در یک برنامه مخصوص بودجه‌بندی انجام دهید. صرف‌نظر از اینکه پول‌تان را چطور بودجه‌بندی می‌کنید، حتماً موارد زیر را به وضوح موارد مشخص کنید.

درآمد: تمام منابع پولی که در یک ماه دریافت می‌کنید را فهرست کنید. این منابع می‌تواند شامل حقوق، سود سرمایه‌گذاری، اجاره ملک و پولی باشد که از مشاغل جانبی یا پروژه‌های دیگر مانند فروش صنایع دستی به دست می‌آورید.

هزینه‌ها: هر خریدی را که در یک ماه انجام می‌دهید فهرست کنید و آن‌ها را به دو دسته هزینه‌های ثابت و هزینه‌های اختیاری تقسیم کنید. با نگه داشتن رسیدهای کارت بانکی و نگاه کردن به ته چک‌ها می‌توانید به یاد بیاورید که پول‌تان را برای چه چیزهایی خرج کرده‌اید. هزینه‌های ثابت خریدهایی هستند که باید هر ماه انجام دهید.

این دسته از هزینه‌ها معمولاً تغییر نمی‌کند (یا خیلی کم تغییر می‌کند) و ضروری محسوب می‌شود. هزینه‌های ثابت شامل پرداخت اجاره / رهن، پرداخت وام و قبوض خدماتی آب و برق و گاز و تلفن هستند.

مخارج اختیاری شامل هزینه خریدهای غیرضروری از جمله غذای رستوران، خریدهای تفریحی، لباس و سفر و… است. دسته دوم بیشتر از اینکه نیاز باشد، خواسته‌های شما هستند.

پس‌انداز: مقدار پولی را که می‌توانید هر ماه پس‌انداز کنید، اعم از نقدی، پول نقدی که به حساب بانکی واریز می‌کنید، یا پولی که به حساب سرمایه‌گذاری یا حساب بازنشستگی یا بیمه عمرتان اضافه می‌کنید، ثبت کنید.

حالا که تصویر واضحی از دخل، خرج و پول پس‌انداز شده دارید، می‌توانید برخی از هزینه‌های خود را در صورت امکان کاهش دهید.

هزینه‌هایتان را از کل درآمد خود کم کنید تا مقدار پولی که در پایان ماه باقی می‌ماند را به دست آورید. اگر یک صندوق اضطراری ندارید همین حالا یک صندوق برای پیشامدهای اضطراری ایجاد کنید و پول اضافی خود را به آن اضافه کنید.

در حالت ایده‌آل، موجودی این صندوق باید به اندازه‌ای باشد که در صورت از دست دادن شغل یا سایر موارد اضطراری بتواند به اندازه سه تا شش ماه از هزینه‌های ضروریتان را پوشش دهد. اجازه ندارید از این پول برای مخارج اختیاری استفاده کنید. فراموش نکنید که این صندوق را دور از دسترس و در جای امن نگه دارید و موجودی آن را برای مواقعی که درآمدتان کاهش می‌یابد یا قطع می‌شود، افزایش دهید.

چگونه سرمایه‌گذاری را شروع کنیم؟

اگر آماده شروع سرمایه‌گذاری هستید، باید اصول اولیه مربوط به محل و نحوه سرمایه‌گذاری پول‌تان را بیاموزید.

با علم به ریسک‌ها (و پاداش‌های احتمالی) انواع مختلف روش‌های سرمایه‌گذاری، تصمیم بگیرید که می‌خواهید در چه چیزی سرمایه‌گذاری کنید و چقدر سرمایه‌گذاری کنید:

بورس چیست؟

بازار بورس سهام به مجموعه‌ای از بازارها گفته می‌شود که در آن خرید و فروش سهام صورت می‌گیرد.

می‌توان از دو اصطلاح «بازار سهام» و «بورس سهام» به جای یکدیگر استفاده کرد. اگرچه به این بازار، بازار سهام گفته می‌شود، اما سایر اوراق بهادار مالی – مانند صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF)، اوراق قرضه شرکتی و مشتقات مبتنی بر سهام، کالاها، ارزها و اوراق قرضه – نیز در بازارهای سهام معامله می‌شوند.

هر کشور دارای یک یا چند بازار سهام معتبر است. محل انجام معاملات سهام و اوراق بهادار در ایران «بازار بورس تهران» نام دارد.

برای خرید سهام باید از کارگزار استفاده کنید. کارگزار یک شرکت حرفه‌ای یا پلتفرم دیجیتالی است که وظیفه آن نهایی کردن معامله برای خریداران و فروشندگان است. در واقع، در بازار بورس خریدارن و فروشندگان معمولاً به صورت مستقیم با یکدیگر در ارتباط نیستند، بلکه کارگزارها به عنوان واسطه معاملات را برای آن‌ها انجام می‌دهند.

روی چه چیزی سرمایه‌گذاری کنم؟

برای این سوال هیچ پاسخ یکسانی برای همه افراد وجود ندارد.

اینکه کدام اوراق بهادار و چقدر از آن را بخرید به مقدار پولی که برای سرمایه‌گذاری دارید و میزان ریسکی که می‌خواهید به امید کسب بازدهی بالاتر بپذیرید، بستگی دارد.

رایج‌ترین اوراق بهادار برای سرمایه‌گذاری، به ترتیب از بیشترین به کمترین ریسک، را معرفی کرده‌ایم:

سهام

سهام نوعی سرمایه‌گذاری است که به معنای خرید مالکیت بخشی از شرکت صادرکننده سهام است.

سهامدار با خرید سهام یک شرکت از حق مالکیت در شرکت متناسب با تعداد سهام خریداری شده و درآمدهای شرکت بهره‌مند می‌شود. در واقع، سهامداری مانند داشتن قطعه کوچکی از شرکت است.

قیمت سهام به مرور زمان نوسان کرده و ممکن است بر اثر عوامل زیادی از جمله عملکرد شرکت، اقتصاد داخلی، اقتصاد جهانی، اخبار روز و موارد دیگر افزایش یا کاهش یابد، یا حتی بی‌ارزش شود. همین باعث می‌شود سهامداری نسبت به بسیاری از انواع دیگر سرمایه‌گذاری‌ها بی‌ثبات‌تر و پر ریسک‌تر باشد.

سهام شرکت را می‌توان به سرمایه‌گذاران دیگر فروخت یا از آن‌ها خریداری کرد.

صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF)

صندوق قابل معامله در بورس یا ETF از مجموعه‌ای از اوراق بهادار – مانند سهام – تشکیل شده است که ارزش آن اغلب دنباله‌رو یک شاخص پایه است؛ اگرچه ETF‌ها می‌توانند در هر تعدادی از بخش‌های صنعت سرمایه‌گذاری کنند یا از استراتژی‌های مختلف استفاده کنند.

می‌توان ETF‌ها را به عنوان یک کیک متشکل از اوراق بهادار مختلف در نظر گرفت. وقتی سهام یک ETF را می‌خرید، در واقع یک تکه از کیک را می‌خرید که حاوی تکه‌هایی از اوراق بهادار داخل آن است. با این کار به راحتی می‌توانید چندین سهام را به طور همزمان خریداری کنید.

از بسیاری جهات، ETFها مشابه صندوق‌های سرمایه گذاری مشترک هستند. با این حال، این صندوق‌ها در بورس فهرست شده‌اند و سهام آن‌ها در طول روز مانند سهام عادی معامله می‌شود.

سرمایه‌گذاری در ETF نسبت به سرمایه‌گذاری در سهام یک شرکت خاص ریسک کمتری دارد زیرا اوراق بهادار زیادی در ETF وجود دارد. در صورت کاهش ارزش برخی از این اوراق ممکن است ارزش اوراق دیگر ثابت بماند یا افزایش پیدا کند، در نتیجه ارزش کل صندوق کمتر تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک

صندوق سرمایه‌گذاری مشترک نوعی سرمایه‌گذاری است که از سبد سهام، اوراق قرضه یا سایر اوراق بهادار تشکیل شده است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک به سرمایه‌گذاران کوچک یا مستقل امکان دسترسی به پرتفوی‌های متنوع و اغلب حرفه‌ای با قیمت پایین را می‌دهند.

دسته‌های زیادی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک وجود دارد که بیانگر انواع اوراق بهاداری که در آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند، اهداف سرمایه‌گذاری آن‌ها و نوع بازدهی آن‌ها هستند.

سرمایه‌گذاری در سهام یک صندوق سرمایه‌گذاری مشترک با سرمایه‌گذاری در سهام متفاوت است، زیرا صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، به جای داشتن تنها یک سهم، از چندین سهام مختلف (یا سایر اوراق بهادار) تشکیل شده است.

برخلاف سهام عادی یا ETF که در طول روز با قیمت‌های متفاوت معامله می‌شوند، نقد کردن دارایی‌های صندوق‌های مشترک معمولاً تنها در پایان هر روز معاملاتی و با هر قیمتی که صندوق در آن لحظه ارزش دارد، انجام می‌شود. صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، همچون ETFها، به دلیل متنوع بودن دارایی‌ها، ریسک کمتری نسبت به سهام دارند.

هر گونه بهبود وضعیت سواد مالی افراد تأثیر عمیقی بر وضعیت مالی و توانایی آن‌ها برای تأمین آینده خود خواهد داشت.

تحولات اخیر و رونق گرفتن ابزارهای سرمایه‌گذاری باعث شده اهمیت آشنایی افراد با امور مالی پایه ضروری‌تر از هر زمان دیگری باشد. امروزه افراد در تصمیم‌های مربوط به کارشان مسئولیت بیشتری بر عهده دارند و از طرفی برای تأمین آینده خود و خانواده‌شان مجبورند در محصولات و ابزارهای مالی پیچیده‌تر سرمایه‌گذاری کنند.

بدیهی است که موفقیت در این امر بدون داشتن سواد مالی کافی امکان‌پذیر نیست. کسب سواد مالی آسان نیست، اما داشتن آن قطعاً می‌تواند در وضعیت مالی افراد بسیار تاثیرگذار باشد.